گفت وگو با محمدعلی مهدوی راد، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران | دغدغه بزرگ فاطمه (س) نجات میراث نبوت بود

امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز؛ پس از رحلت پیامبراکرم (ص) مدینه آبستن اتفاقاتی تأمل برانگیز بود. این اتفاق‌ها سبب شد مسلمانان تحلیل‌های گوناگونی از آن ارائه دهند. مورخان سده نخست رویکردی متفاوت در نقل اتفاقات بعد از رحلت پیامبر (ص) داشتند به گونه‌ای که برخی عامدانه به دنبال آن بودند از نقل اعتراض‌هایی که به نهاد قدرت حاکم شد پرهیز کنند.

حضرت زهرا (س) نماد اعتراض به آن اتفاق‌ها بود. ایشان با همه وجود به دنبال این مسئله بود تا با زیر سؤال بردن مشروعیت نهاد خلافت، مردم و صحابه را به مسیر حق هدایت کند. شهادت حضرت زهرا (س) نمونه بارز این مخالفت با قدرت حاکم بود. در گفتگو با دکتر محمدعلی مهدوی راد، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، به بررسی فضای اجتماعی و سیاسی آن دوره و تبیین مفاهیم خطبه حضرت زهرا (س) در برابر ستمگران پرداخته ایم.

با نگاه به مصادر صدر اسلام تا چه اندازه مورخان و محدثان قرن نخست به نقل روایات درباره شخصیت حضرت زهرا (س) پرداخته اند؟

ما اطلاعات خیلی ریز، دقیق و گسترده‌ای از زندگانی حضرت زهرا (س) نداریم. آگاهی ما در همین حد معروف است، اما آنچه که مهم است میراث علمی و فکری و مواضع اجتماعی، فرهنگی، خانوادگی و سیاسی حضرت زهرا (س) است که در همان حد اندک هم یک دنیا مطلب در خود دارد و  می‌تواند به عنوان الگو برای ما درس آموز باشد.

بنابر قول مشهور، آن حضرت هجده سال بیشتر عمر نکرد. ایشان در مدینه و مسجد النبی برای بانوان افاضه داشت که ما از چگونگی و چرایی‌های آن افاضات اطلاعات دقیق و ریز و گسترده‌ای نداریم. پیامبر اکرم (ص) در مواردی مسائل شرعی بانوان را به دختر گرامی خود ارجاع می‌داد. اگر بانوان در مسائل خاصی هم مشکل و حرفی داشتند، حضرت زهرا (س) راحت‌تر آن‌ها را حل می‌کرد. ایشان بسیار زاهدانه زندگی کرد و با حضرت علی (ع) در نهایت مهرورزی و کرامت و انسانیت زیست. از علی (ع) مشهور است که فرموده است: «خدا را شاهد می‌گیرم هرگز فاطمه از من چیزی نخواست که توان اجرای آن را نداشته باشم.» این موارد خیلی خیلی مهم است.

یکی از آثاری که در دهه‌های اخیر درباره تبیین رویکرد حضرت زهرا (س) در مقابل مخالفان اهل بیت (ع) نوشته شده است کتاب «فدک و العوالی او الحوائط السبعه فی الکتاب و السنه و التاریخ و الادب» نگاشته سید محمدباقر حسینی است. به نظر شما این اثر تا چه اندازه با نگاهی محققانه توانسته است زوایای پنهان تاریخ را روشن کند؟

کتابی که نام بردید جامع ترین، مهم‌ترین و مستندترین و دقیق‌ترین کتاب درباره فدک است. کتاب در ابوابی شکل گرفته است. باب اول فدک به عنوان بخشی از املاک رسول ا... (ص) گزارش شده است و بعد بوستان‌های هفتگانه. چون آنچه در اختیار حضرت زهرا (س) بود فقط فدک نبود. باغ و بوستان‌های دیگری هم بود. در باب سوم فدک به لحاظ جغرافیایی و تاریخی و حادثه‌ای که بر آن رفته و بعد در اختیار رسول ا... (ص) گذاشته شده بررسی شده است.

سپس به لحاظ اقتصادی و جایگاه مالی و حد و حدود قیمت آن بررسی شده است. فدک در تاریخ به گستردگی گزارش شده، از زمان پیامبر اکرم (ص) تا قرن‌ها بعد تا زمان خلفای عباسی، فراز و فرود‌هایی که داشته و گاهی خلیفه‌ای آن را  می‌گرفته، گاهی پس می‌داده، گاهی بخشی را به فرزندان حضرت فاطمه (س) می‌داده است. قصه اش در تاریخ گسترده است و مهم. خیلی خیلی مهم است که ثابت شود فدک ملک طلق حضرت رسول ا... (ص) بوده و ایشان آن را به حضرت فاطمه (س) واگذار کرده است.

در بخشی از کتاب، درباره تحلیل سند و متن حدیثی که برخی از محدثان درباره اینکه پیامبر (ص) برای خود میراثی به جای نگذاشته است بحث می‌شود. این بخش تا چه انداره مستند و دقیق بررسی شده است؟

روایتی که اولین بار در تاریخ اسلام بعد از پیامبر اکرم (ص) ساخته شد و برای اولین بار هم نقد شد، یعنی خلیفه اول شخصا این روایت را ساخته است: نحن معاشر الانبیا لانورث ماترکناه صدقه. علما دو جور قرائت کرده اند. معنا خیلی تفاوت نمی‌کند. اولین بار هم بعد از رسول ا... (ص) نقد متن اتفاق افتاد.

یعنی حضرت فاطمه (س) آن را ارجاع داد به قرآن و فرمود: در کتاب خدا آمده است باید از پدرتان ارث ببرید و من ارث نمی‌برم؟ این کتاب خدا بین ماست که حکایت می‌کند و بعد داستان ارث بردن از انبیا را گزارش کرده اند. این بخش هم بسیار بسیار عالمانه و خیلی دقیق بحث شده است. دیدگاه بعضی از عالمان مکتب خلفا هم در آن گزارش شده است.

اگر حقیقت چنین بوده است که انبیا از خود ارث به جای نمی‌گذارند، نباید خلیفه درباره مفاد آن تردید می‌کرد و مکرر موضع عوض می‌کرد. آیت ا... شهید سید محمدباقر صدر به این نکته توجه داده است. گزیده سخن او چنین است: بدون هیچ تردیدی، خلیفه فدک را به زهرا (س) داد، اما با اظهار نظر خلیفه دوم اهل سنت و ممانعت او باز گرداند و نامه‌ای را که نوشته بودند پاره کرد. براساس منابع بسیاری، خلیفه در آستانه مرگ از تسلیم نکردن فدک اظهار ندامت بسیار می‌کرد. اگر او را مستندی استوار بوده است چه ندامتی؟ اکنون باید گفت این خبر یکسر بی بنیاد است و  نمی‌تواند در برابر صریح قرآن حالت تخصیص داشته باشد. مفاد صریح قرآن به قوت خود باقی و کلام ابوبکر برساخته است.

نکته دیگری که در این مورد بسی حائز اهمیت است اینکه هیچ گاه در برخورد با مسئله فدک بین حاکمان وحدت رویه نبوده است. اگر حکم خداوند است که میراث پیامبر (ص) باید از آن مسلمین باشد این همه تصمیم‌های گوناگون چیست؟ گاهی به مالکان واقعی بازگردانده شد و گاهی به فرد خاصی اهدا شد و.

تحلیل شما درباره محتوای خطبه حضرت زهرا (س) پس از غصب فدک و هتک حرمت به اهل بیت پیامبر (ع) چیست؟

یکی از مهم‌ترین جلوه‌های زندگانی حضرت زهرا (س) یا اگر دقیق‌تر بگوییم، علی الاطلاق مهم‌ترین جلوه زندگانی حضرت زهرا (س) خطبه فاطمی است. من هیچ دوست ندارم عنوانش بشود «خطبه فدکیه» و کل این معارف حیرت آور وحیانی بسیار بسیار مهم معجزه گون فقط به فدک پیوند بخورد.

خطبه ابتدا با این پرسش آغاز  می‌شود که «شما که بودید؟» تحلیل جامعه شناختی‌ای که در این بخش از خطبه آمده است بی نظیر است. استناد به آیات قرآن در نهایت لطافت، نکته بسیار ارزشمندی است. بعد حضرت در نهایت ایجاز و عمق مطرح می‌کند که «حالا چه شدید؟ میراث اسلام چیست؟ نماز و زکات و ... برای چیست؟» این چند سطر در فلسفه تشریع، حیرت آور است. حضرت فرمود: شمایی که آن بودید و این شدید و این میراث در اختیارتان است، شمایی که با یک شمشیر و لیف خرمایی که به کمرتان می‌بستید در مقابل شرک ایستادید، چرا امروز که میراث من به غارت می‌رود و ظلم به این آشکاری اتفاق افتاده است سکوت کرده اید؟

حضرت زهرا (س)، در آن خطبه تصویر عجیب و حیرت آوری از حضرت علی (ع) نشان می‌دهد. این خطبه عجایب زیادی دارد. وقتی حضرت فاطمه (س) می‌خواهد خطاب به انصار بگوید چرا این طور شده اند، یک جمله بیان می‌کند: لفلول الحد و اللعب بعد الجد و خور القناه. به این معنی که «شما دیگر برندگی ندارید. قاطعیت خود را از دست داده اید و کارآمدی ندارید، زیرا بین شما تفرقه ایجاد شده است. این چگونه رفتاری است؟»

وقتی خلیفه اول دید خطبه با این آهنگ شکننده درهم ریزنده انفجارآفرین، در حال برهم ریختن همه چیز است، بلند شد و گفت «شما که  می‌دانید من چقدر شما را دوست دارم. پدر شما که آن قدر مهربان بود. چرا این قدر تند صحبت می‌کنید؟ خودم از پدر شما شنیدم که گفت: ما پیامبران ارث نمی‌بریم.»

اولین بار بعد از پیامبر اکرم (ص)، این دروغ از سوی خلیفه اول جعل شد و برای اولین بار، روایت مجعول از سوی حضرت زهرا (س) با ارجاع به قرآن نقد شد. حضرت فرمود این کتاب خدا و حاکم است و آخرین حرف را  می‌زند. سخنش سخن نهایی است و به بیان قرآن، پیامبران از پیامبران ارث می‌برند. بعد از صحبت‌های ابوبکر، حضرت زهرا (س) قدری درباره فدک صحبت می‌کند.

باید به این نکته هم توجه شود که جلو چشم اهالی مدینه به حضرت ظلم شد. آن‌ها هیچ اقدامی نکردند و فریاد مظلومیت آن خاندان را نشنیدند، ولی حضرت زهرا (س) همه درآمد هفت باغ خود را برای همین مردم وقف کرده بود و نسل اندرنسل فرزندان خود را متولی این امر قرار داد. حضرت فاطمه (س) نماد کرامت، انسانیت، شرافت و عظمت است و هرچه صفت نیک است.

با هر صفتی بخواهیم حضرت را توصیف کنیم، به لطافت و زیبایی سخن مرحوم دکتر شریعتی نیست که گفت: فاطمه فاطمه است. با هیچ لفظ و صفتی نمی‌توان حضرت زهرا (س) را که پیامبر (ص) درباره ایشان گفته است «فداک ابوک» توصیف کرد. با نگاهی تاریخی به خطبه، معلوم می‌شود دغدغه بزرگ فاطمه اطهر نجات میراث بعثت و میراث نبوت بود. به این علت، من دوست دارم عنوان این خطبه بشود «بازخوانی میراث نبوت».

خطبه به لحاظ محتوا، با نقد و تحلیل و بررسی متن‌ها و آنچه مرتبط است و واژه شناسی، به صورت بسیار بسیار دقیق و استوار، تحلیل شده است. او اظهار کرد: گمان می‌کنم این اثر در ادبیات فارسی دومی ندارد. کتاب قطعا درجه یک است و بخش‌های متفاوت خطبه که بخش‌های معارفی، توحیدی و مباحث تاریخی و آنچه مرتبط به جایگاه امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) است، به بهترین وجه توضیح داده شده است.